Wat Matteüs doet is een voorbeeld van hoe in het Nieuwe Testament en ook later Joodse uitleggers de Hebreeuwse Bijbel uitleggen en toepassen. Dat uitleggen wordt in het Hebreeuws midrasj genoemd.
Het woord midrasj komt van een werkwoord dat oorspronkelijk ‘nauwkeurig onderzoeken’ betekent. In het Oude Testament komt het woordje midrasj een paar keer voor, en daar betekent het zoiets als ‘verslag’. Later krijgt het de betekenis van ‘uitleg’, en wordt het ook de aanduiding voor een literair genre: een specifieke vorm van Bijbelcommentaar, waarbij een Bijbelboek vers voor vers wordt uitgelegd, volgens bepaalde principes van interpretatie.

Preken
De klassieke midrasj is in de praktijk ontstaan. De darsjan, de prediker, hield in de synagoge een preek naar aanleiding van de Thoralezing die aan de orde was. Veel van dergelijke preken zijn verzameld en gerangschikt tot een doorlopend commentaar. Zo ontstonden klassieke midrasjwerken als de Midrasj Rabba (letterlijk: grote midrasj), een verzameling commentaren op de vijf boeken van Mozes en de vijf ‘feestrollen’.
Er worden twee typen van midrasj onderscheiden. De halachische midrasj is vooral gericht op exegetische onderbouwing van de halacha, de regels voor het Joodse leven. De aggadische midrasj gaat over de aggada, de uitleg van verhalende teksten.

Zeventig betekenissen
Hoe ging zo’n darsjan te werk? Vaak zocht hij een aanknopingspunt in een tekst uit de profeten of de geschriften, die hij dan verbond met een vers uit de Thora om er zo een geestelijke of morele les uit te trekken voor zijn hoorders. De tekst wordt betrokken op personen of gebeurtenissen uit de geschiedenis van Israël. De oorspronkelijke, eenvoudige betekenis van de tekst komt zo in een nieuw licht te staan, en zo ontstaat er eigenlijk een nieuwe betekenis. Elke tekst heeft volgens de midrasj zeventig betekenissen. Het ontdekken van al die betekenislagen in de tekst, dat is eigenlijk midrasj.

PaRDeS
Eigenlijk doet Matteüs dat ook. We hebben de eenvoudige, voor de hand liggende betekenis van de tekst uit Hosea. Maar Matteüs ziet wat er met Jezus gebeurt terug in de geschiedenis van Israël. En zo boort hij een nieuwe betekenislaag aan in de tekst van Hosea.

Die eenvoudige, voor de hand liggende betekenis heet in het Hebreeuws pesjat. De nieuwe betekenislaag, waar de oude tekst in een heel andere situatie ineens nieuw en actueel blijkt te zijn, heet derasj. Daarnaast kent de midrasj nog een derde en een vierde laag: de remez (allegorie, zinspeling op personen of gebeurtenissen, bijvoorbeeld d.m.v. getalswaarden) en de sod (de mystieke betekenis). De eerste letters van die woorden vormen het woord pardes, dat boomgaard betekent (vgl. ons woord paradijs). Het is ontleend aan het oud-Perzische woord voor park. De Bijbeltekst is als het ware een tuin, waarin je de vruchten plukt die op dat moment rijp zijn om geplukt te worden.

Kun je dan alle kanten uit met een willekeurige tekst? Zo lijkt het soms. Maar altijd blijft de eenvoudige betekenis vooropgaan. Het verband met de eenvoudige betekenis behoedt voor willekeur. Dat moeten we ons trouwens ook steeds bedenken als in het Nieuwe Testamentteksten uit het Oude Testament worden geciteerd: hoe is de geactualiseerde betekenis verbonden aan de eenvoudige betekenis? Het Nieuwe Testament laat zich lezen als een levende uitleg van het Oude.