Begaan met hun lot ging Hannah naar hen op zoek en tekende de ervaringen op van maar liefst 534 Joodse artsen. Allen probeerden ze op hun eigen manier arts te blijven onder het nazi-juk. Een geschiedenis van onbaatzuchtige heldenmoed en morele verwarring. Een kleine impressie naar aanleiding van dit rijke boek.

Veel Joodse artsen
Joden kozen traditiegetrouw vaak voor de medische studie en het artsenberoep, toen 8 procent van de Nederlandse artsenstand. Vóór alles waren ze arts. Collegialiteit was vanzelfsprekend. Hun beroep was tegelijk roeping. Als arts was je een bij uitstek moreel hoogstaand en onbaatzuchtig mens: liefdadig als dienaar van God. Denk aan het bekende ‘Ochtendgebed van de arts’ van de Joodse arts-wijsgeer Hofrath Marcus Herz (1747-1803) in de geest van de Joodse arts-filosoof Maimonides (1135-1204). Het waren gewone Nederlandse artsen.

Met de Duitse bezetting verandert alles rigoureus. In mei 1940 plegen verhoudingsgewijs veel medisch geschoolde Joden zelfmoord. De meeste Joodse artsen proberen op ongeveer gelijke voet door te gaan, ook al worden ze al snel van hun status beroofd. In november 1940 worden Joodse ambtenaar-artsen uit hun functie ontheven. Sinds 1 mei 1941 mogen ze alleen nog Joodse patiënten behandelen. Deze maatregel heeft veel praktische, financiële en morele gevolgen en brengt een stroom reacties op gang. In schril contrast met de collegialiteit voordien, ontbreekt het de Nederlandse artsenstand aan daadkracht om de Joodse collega’s binnenboord te houden. Dat komt hard aan.

Vanaf februari 1941 staat het geïsoleerde Joodse volksdeel onder een door de bezetter in het leven geroepen Joodsche Raad. Met ingang van september 1942 mogen Joodse studenten niet meer plaats nemen in de collegezaal. Met grootscheepse razzia’s komt de angst er goed in. Raad en artsen proberen de normaliteit te behouden en zinnig medisch werk te doen.

Medische sabotage
Om zoveel mogelijk mensen van deportatie te redden, bleek de ene arts nog creatiever in medische sabotage dan de andere. Artsen zijn met twee uitgangspunten opgeleid. Het primum non nocere wil zeggen: ten eerste of in ieder geval geen schade aanbrengen. Het tweede adagium is in dubio abstine ofwel bij twijfel niets doen (onthouden van een oordeel). En heeft de Heere via Mozes niet geraden: Kies dan het leven … (Deuteronomium 19:30)? Door de omstandigheden wordt de medische ethiek gemakkelijk vervormd vanuit het belang van betrokkenen.

Het werd een sport om zoveel mogelijk valse verklaringen af te leggen. Die medische sabotage ging steeds een stapje verder: van valsheid in geschrifte (iemand was ‘te ziek’ voor transport) tot het ensceneren van ziektes en een echt ziekbed, opnames en zelfs het snijden in gezonde mensen.

De artsen werden steeds creatiever. Zeker toen in de zomer van 1942 het transport van Joden – voor Arbeitseinsatz im Osten – grootschalig op gang kwam. Van den Ende schrijft over een Amsterdamse huisarts die tijdens een nachtelijke Duitse inval een warmtekap over het hoofd van zijn zoon legt, “ter behandeling van een kaakholteontsteking bij de roodvonk waar hij aan leed.” Duitsers waren vuurbang voor besmettelijke ziekten.

Mensen deden steeds vaker een beroep op het geweten van de artsen. Moesten ze een flesje vergif meegeven aan een patiënt die beloofde er alleen gebruik van te maken in het aller-uiterste geval? Moesten ze een abortus uitvoeren, wetende dat niet-zwangere vrouwen de deportatie wellicht wel zouden overleven? Gemengd gehuwde Joden konden kiezen voor sterilisatie óf deportatie.

Psychiater dr. Berthold Stokvis (1906-1963) schreef in zijn dagboek: “De arts is opgehouden geneesheer te zijn; de patiënten vragen hem slechts: ‘Hoe kan ik ziek zijn?’” Uiteindelijk vond hij steun in de Talmoed. Daar staat: ‘Alles ten goede’. Innerlijk beheerst volhouden. “Zo zeg ik het immers mijn patiënten: Hakodousch Boroeghoe, de Heilige, Geloofd zij Zijn naam, God zal verlossen.”

Door allerlei uiteenlopende trucs zijn honderden mensen gered. Op 13 augustus 1943 werd ook het Nederlands Israëlitisch Ziekenhuis in Amsterdam compleet ontruimd. Niet veel later werd Nederland officieel Judenrein verklaard. Wat overblijft is een gevoel van eenzaamheid, machteloosheid en wanhoop bij wie nog leefde.

Morele les voor toekomst
Het antisemitisme is intussen sterker dan voor de Tweede Wereldoorlog. De discussie over de ethiek van het artsenvak en het Joodse volk moeten we blijven voeren vanuit de keus voor het leven. Dit kan alleen als we daadwerkelijk willen leren van de geschiedenis.

Israëlische medische studenten krijgen les over Joodse artsen en ook over de nazi-artsen in het Duitsland van Adolf Hitler (1889-1945). Vergeet niet dat je arts bent. Wat is de kwaliteit en ethiek van de Israëlische geneeskunde nu? Neem het veldhospitaal van het Israëlische leger: bij talloze rampgebieden ingezet. Dat is als enige ter wereld een ‘type 3 inrichting’ (Wereldgezondheidsorganisatie van de VN, 2016): beter kan dus niet. Een hoge eer voor Israël en de Militaire Geneeskundige Dienst, terwijl Israël ondanks de VN bestaat. Dat is de verbinding ook met mijn vorige impressie: Oorlog voeren én helpen (Israël Aktueel, oktober 2016). Het Joodse volk leeft: am Yisraeel Chai (Genesis 32:28-30; 35:9-12).