Wat is Chanoeka?

Chanoeka is het Joodse Inwijdingsfeest of Lichtjesfeest. Met Chanoeka herdenken Joden de bevrijding van de heilige tempel in Jeruzalem en het wonder van de kandelaar die bij de herinwijding van de tempel acht dagen lang bleef branden. Chanoeka is een winterfeest dat meestal in december plaatsvindt.

Het verhaal van Chanoeka wordt beschreven in het boek van de Makkabeeën en speelt zich af rond 160 voor Christus. In deze tijd heersten de Grieken over een groot gebied. In Israël is Antiochus IV de baas. Hij onderdrukte de Joden erg en maakte hen het leven ondraaglijk door de Joodse godsdienst te verbieden. Joodse geloofsovertuigingen zoals koosjer eten en besnijdenis werden verboden. Ook stelde hij een Hellenistische priester aan in de tempel en werden er varkens en andere onreine dieren geofferd. Antiochus liet een afgodsbeeld van Zeus op de plek van het altaar in de tempel plaatsen. Bovendien liet hij alle Thorarollen verscheuren en verbranden en iedereen die ze in bezit had doodslaan. Ondanks deze verschrikkelijke onderdrukking bleven veel Joden standvastig en lieten zich liever doden dan dat ze het heilige verbond zouden schenden en Gods Thora zouden afvallen.

In 1 Makkabeeën 2 is te lezen hoe de afgezanten van Antiochus Mattatias proberen over te halen om ook varkensoffers te brengen aan Zeus. Mattatias blijft weigeren, maar er is een andere Jood die wel naar het heidense altaar loopt om te gaan offeren. Toen Mattatias dat zag werd hij woedend. Hij rende op de man af en stak hem dood. Ook doodde hij de afgezant van de koning die het volk tot offeren probeerde te dwingen en haalde hij het altaar neer. Deze verzetsdaad in 168 voor Christus is het begin van een opstand waarvoor Mattatias met zijn vijf zonen het initiatief neemt. Met Juda als aanvoerder wordt de strijd gewonnen en de tempeldienst, na drie jaar, hersteld.

Acht dagen lang vierden ze de inwijding van het altaar en brachten ze vol vreugde brandoffers, vredeoffers en dankoffers. Ze versierden de voorkant van de tempel met gouden kransen en met schildjes. Ze vernieuwden de poorten en de priestervertrekken en voorzagen ze van deuren. Er heerste grote vreugde onder het volk omdat de smaad die ze van de vreemde volken ondervonden hadden, was afgewend. Judas bepaalde samen met zijn broers en de hele volksvergadering dat het feest van de altaarwijding jaarlijks acht dagen met blijdschap en vreugde gevierd zou worden, te beginnen op 25 kislew.

– 1 Makkabeen 4:56-59

Het wonder van Chanoeka

Volgens de Joodse overlevering hadden de Grieken alle olie verontreinigd. Toen de verzetsstrijders de tempel wilden herinwijden en op zoek gingen naar olie voor de menora, vonden ze maar één kruikje olie met het zegel van de hogepriester. Dat was maar genoeg voor een dag. Er gebeurde echter een wonder! De tweede ochtend blijkt het kruikje weer gevuld, en de volgende dag weer! Zo kon de Menora acht dagen lang blijven branden.

Chanoeka in de Bijbel

Chanoeka wordt in tegenstelling tot veel andere Joodse feesten, niet door God zelf bij monde van Mozes ingesteld. Het feest wordt zelfs niet eens genoemd in de Tenach! Het feest komt van het verhaal van de tempelwijding in het apocriefe boek van de Makkabeeën. Ook Flavius Josephus, een Joodse historicus uit de tijd van de Romeinse overheersing, beschrijft het feest. Het wonder van de olie bij de tempelwijding wordt echter niet in het boek van de Makkabeeën beschreven, maar staat in de Talmoed.

Inwijdingsfeest in het oude testament

Waarom duurde de tempelwijding zoals deze in 1 Makkabeeën 4 beschreven wordt acht dagen? En waarom was er precies genoeg olie in het kruikje voor acht dagen? De tempelwijding in Makkabeeën is niet de eerste tempelwijding waarover geschreven staat. In Leviticus 8:33 staat beschreven hoe bij de wijding van de tabernakel het wijdingsoffer zeven dagen duurde. In het hoofdstuk daarna (Leviticus 9) staat beschreven hoe op de achtste dag een offer werd gebracht en dat daarop de heerlijkheid van God verscheen. Acht dagen dus.

Ook de tempel van Salomo werd ingewijd. In 1 Koningen 8 is te lezen hoe Gods heerlijkheid Zijn huis vervulde en hoe dit feest zeven dagen plus één dag duurde.

Een tempelwijding duurde dus acht dagen en zo ook de tempelwijding in 1 Makkabeeën 4. Het Chanoeka-feest denkt hieraan terug en duurt dus ook acht dagen. De achtste dag staat in het Joodse denken voor de eeuwigheid. Gods heerlijkheid op aarde zal volledig zijn op het moment dat allen één, ‘echad’ met God zullen zijn.

Chanoeka in het nieuwe testament

Chanoeka wordt ook in het nieuwe testament genoemd. In Johannes 10:22-23 staat namelijk beschreven hoe Jezus voor het Inwijdingsfeest in Jeruzalem is.

“En het was het feest van de inwijding van de tempel in Jeruzalem, en het was winter. En Jezus liep rond in de tempel, in de zuilengang van Salomo.”

Hoe wordt Chanoeka gevierd?

Chanoekia kandelaar

Het Inwijdingsfeest duurt dus acht dagen, omdat de menora bij de herinwijding van de tempel acht dagen lang bleef branden. Het bekendste gebruik van Chanoeka is het aansteken van de chanoekia, een speciale negenarmige kandelaar. Deze kandelaar is anders dan de menora, die oorspronkelijk in het Heilige in de tabernakel en de tempel stond. De chanoekia heeft acht armen in plaats van zeven, voor elke dag van Chanoeka een kaars. Daarbij heeft de chanoekia nog een extra arm, die meestal naar voren steekt of boven de andere armen uitsteekt. Deze arm is voor de Chanoeka kaars die elke dag als eerste aangestoken wordt. Deze kaars wordt de sjammásj, ‘de dienaar’ genoemd en wordt gebruikt om de andere kaarsen aan te steken, op de eerste avond een en dan iedere avond een meer. Totdat op de achtste avond alle kaarsen branden. Bij het aansteken van de kaarsen wordt de bijbehorende zegen uitgesproken, waarna het Maoz Tsoer wordt gezongen.

In sommige gezinnen heeft ieder gezinslid zijn of haar eigen chanoekia! De chanoekia wordt ‘s avonds als het donker is aangestoken en het is de bedoeling dat deze in het raam wordt gezet. Dit staat symbool voor God’s doel met de Joden om Zijn licht naar de wereld uit te stralen.

Gevulde oliebollen en aardappelpannekoekjes

Met Chanoeka worden er veel gefrituurde dingen gegeten. De olie waarin gefrituurd wordt verwijst namelijk naar de gewijde olie van het Chanoeka wonder. Zo worden er vaak soefganiot (gevulde oliebollen) en latkes (aardappelpannekoekjes) gegeten.

Dreidelspel

Met Chanoeka zijn er verschillende gebruiken voor kinderen, die per streek verschillen. Zo krijgen sommige kinderen een beetje zakgeld, chocolademunten of cadeautjes. Ook wordt er een spel gespeeld met een dreidel, een speciale tol met Hebreeuwse letters. De Hebreeuwse letters die op de vierhoekige tol staan zijn noen, giemel, hee en sjien. De letters staan voor de Hebreeuwse woorden Nes Gadol Haja Sjam, wat ‘een groot wonder gebeurde daar’ betekent. In Israël wordt de sjien vervangen door de pee, zodat er ‘een groot wonder gebeurde hier’ staat.

De vier letters hebben ook een betekenis die ontleend is uit het Jiddisch in het spel, dat om het geld of het snoep in de pot draait.

• Noen: Nichts (Je krijgt niets)
• Giemel: Ganz (Je krijgt alles)
• Hee: Halb (Je krijgt de helft)
• Sjien: Shtell arein (stop erin/je moet bijleggen in de pot)

Tijdens de bezetting van de Grieken was het verboden de Thora te bestuderen. Het verhaal gaat dat het tolletje gebruikt werd om in het geheim te kunnen studeren. Wanneer er iemand aankwam stopten de studenten de wetsboeken snel weg en deden ze alsof ze een onschuldig spelletje speelden.

Meer bijzonderheden over Chanoeka

Chanoeka in Nederland

Het Chanoekafeest wordt over de hele wereld steeds bekender en populairder en wordt in steeds meer grote steden publiekelijk gevierd. Vaak wordt een grote chanoekia of menora door bestuurders of burgermeester ontstoken en wordt er samen feest gevierd. In Nederland gebeurt het in ieder geval meestal op de Dam in Amsterdam en in Utrecht.

Omdat Chanoeka meestal in december en dus dicht bij Sinterklaas en kerst valt, worden de feesten vaak met elkaar vergeleken. Kerst en Chanoeka zijn allebei feesten van licht in de duisternis. Nederlanders eten in december ook veel oliebollen en andere gefrituurde lekkernijen. Ook worden er door veel mensen in december cadeaus aan elkaar gegeven, ofwel bij Sinterklaas ofwel bij kerst. In Nederland en België vieren veel Joodse gezinnen Chanoeka in plaats van het Sinterklaasfeest. De laatste jaren is er een mengelmoes van de feesten ontstaan die door veel mensen Chanoeklaas wordt genoemd.

Maccabi Tel Aviv

Juda de Makkabeeër betekent letterlijk Juda de Hamer. Er staat dan ook geschreven dat hij de sterkste van zijn broers was. De naam Maccabi wordt in Israël veel gebruikt in namen van instellingen, sportclubs en producten. Denk bijvoorbeeld aan de namen van de voetbalclubs Maccabi Haifa en Maccabi Tel Aviv.

Meer weten over Chanoeka?

Bekijk dan onderstaande video's:

Terug naar overzicht van de Joodse feesten