Bandera en Lviv

Stepan Bandera werd op 1 januari 1904 geboren, nabij de hoofdstad van het kroonland Galicië, dat toen hoorde bij het Oostenrijks-Hongaarse Keizerrijk. In het Duits en in het Jiddisch heette de hoofdstad Lemberg, maar voor de Polen was het Lvov (Lwow) en voor de Oekraïners Lviv. De gemengde bevolking bestond uit Polen (60%), Joden (>30%) en Oekraïners (Roethenen). Elk van hen had een eigen religieuze kalender.

In 1914 voerde het Russische leger een pogrom uit in Lviv en in 1918 deden de Polen dat, nadat de Oekraïners een weekje de republiek West-Oekraïne hadden gehad. Als jongen van 14 kreeg Bandera de Poolse nationaliteit, maar zijn grote droom was een onafhankelijke Oekraïense staat.  Hij sloot zich aam bij de Oekraïense scoutingsbeweging Plast die al vrij snel werd verboden. Daarna sloot Bandera zich aan bij de verboden Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OUN). Polen, Joden en communisten waren de vijanden. De Joden waren niet alleen zondebok, maar Bandera en consorten zagen ze ook als de machthebbers achter de communistische Sovjet-Unie.

In 1934 kreeg Bandera levenslang wegens de moord op de Poolse minister Pieracki maar bij de Duitse inval van Polen ontsnapte hij uit de gevangenis van Lviv (Lemberg) dat toen in handen van de Russen viel. Bandera werd leider van OUN-B (UPA), een geradicaliseerde afsplitsing van de OUN. Voor Bandera waren Polen en Joden de vijanden die weg moesten. Leden van de OUN-B kregen van de nazi’s militaire training in kampen bij Berlijn en aan de Chiemsee. Er werden twee Oekraïense bataljons gevormd die meevochten met de nazi’s bij de aanval op de Sovjet-Unie in juni 1941. Bandera wilde net als zijn voorbeelden Mussolini en Hitler een eigen fascistische staat zonder Joden. Toen zijn bataljon Lviv had bereikt, riep Bandera de onafhankelijke staat Oekraïne uit. Hij benoemde de felle antisemiet Jaroslav Stetsko tor minister-president. Maar dit alles paste niet in Hitlers plannen met de Slavische volkeren. Bandera kwam in de gevangenis in Berlijn en werd daarna een bevoorrechte kampbewoner in Sachsenhausen. In oktober 1944 werd hij vrijgelaten; het Rode Leger was in aantocht en voor Hitler vormde hij geen gevaar meer. Als aanvoerder van het Oekraïens Opstandelingenleger vocht Bandera daarna tegen het Rode Leger maar ook tegen de Poolse ondergrondse en de nazi’s. Na de oorlog bleef hij strijden tegen de communisten met steun van de CIA die in de Koude Oorlog zijn capaciteiten belangrijker vonden dan zijn fascisme en antisemitisme. In 1959 werd hij door de KGB in München vermoord.

Pogroms en de Holocaust

In Lviv woonden begin 1941 naast 110.000 Joden nog eens 40.000 Joodse vluchtelingen. De komst van de nazi’s met het bataljon Oekraïners van Bandera was rampzalig. Na de moord op politieke gevangenen door de geheime dienst van de Sovjets, volgde een pogrom waarbij Joden werden geslagen, geschopt, naakt uitgekleed en gedood. Daar bleef het niet bij. Voor de aanval op de Sovjet-Unie had Heydrich zowel aan het Duitse leger als aan de Oekraïense bataljons opdracht gegeven om Joodse mannen neer te schieten. Wat volgde was wat nu de ‘Holocaust met Kogels’ wordt genoemd.

Nog voor het besluit tot vernietiging van het Joodse volk op de Wannseeconferentie in 1942, was de Holocaust al lang openlijk begonnen in Oekraïne, Oost-Polen, Wit-Rusland en de Baltische Staten. Jennifer Popowycz van het National WWII Museum in New Orleans schreef in haar artikel The Holocaust by bullets in Ukraine dat 1,5 miljoen Joden doodgeschoten werden. Naast het bekende massagraf Babi Yar bij Kiëv telt Oekraïne een groot aantal massagraven uit die tijd. De Tsal Kaplun Foundation heeft de moordplaatsen in kaart gebracht in de Shoah Atrocities Map van Oekraïne. Die kaart maakt de oproep van Felix Klein om aan te sluiten bij de International Holocaust Remembrance Alliance begrijpelijk.

Van de 150.000 Joden in Lviv overleefde minder dan 1%. De wens van Bandera om ‘zijn’ stad vrij van Joden te maken, kwam helaas uit. Dat gold ook voor zijn wens om de Poolse burgers te verwijderen uit Lviv. Na de bevrijding werd Oekraïne weer een Sovjetstaat en Stalin besloot om deze staat naar het westen op te schuiven waardoor Lviv in Oekraïne kwam. Polen werd ook naar het westen geschoven waardoor het Duitse Breslau in deze staat terechtkwam. De Poolse inwoners werden van Lviv onder dwang overgebracht naar Breslau dat de Poolse naam Wroclaw kreeg. De Duitse inwoners van die stad werden zonder pardon over de nieuwe grens gezet.

Bandera: nationale held

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie had Oekraïne behoefte aan eigen helden. De geschiedenis werd herschreven en zo konden Bandera en zijn rechterhand Stetsko tot helden van Oekraïne worden uitgeroepen. De verering van Bandera heeft sinds 2014 groteske vormen aangenomen. In Lviv is zelfs een bronzen standbeeld van 7 meter hoog van Bandera geplaatst met een 30 meter hoge triomfboog. De plek van het monument is controversieel: voor Polen: vlak naast de kathedraal waar de rooms-katholieke Poolse vroeger kerkten. Die kathedraal hoort nu bij de Oekraïense Grieks-katholieke kerk.

In Oekraïne lijkt men een handje te hebben van confronterende herinneringen. Zo werd in 2016 een hoofdboulevard in Kiev hernoemd om Bandera te eren. Dat leverde felle kritiek op van het Simon Wiesenthal Center en het Joods wereldcongres. Dit omdat deze boulevard naar Babi Yar leidde, waar nazi’s met vrijwillige hulp van Oekraïense nationalisten op 29-30 september 1941 33.771 Joden neerschoten en begroeven in het ravijn.

Met de verering van deze fascist en extreme antisemiet vermijdt Oekraïne een eerlijke terugblik op haar treurig aandeel in de Holocaust. Daarin staat ze trouwens niet alleen.