Net zoals ikzelf zijn er inderdaad veel meer Joden die er zo uitzien, maar wie ooit in Israël is geweest, zal vast en zeker met eigen ogen hebben gezien dat er allerlei verschillende Joden zijn. Joden van elke huidskleur, overal uit de wereld … en ook uit het gehele religieuze spectrum: ongelovig, gelovig, orthodox, liberaal en alles ertussenin. Maar als je daar in Israël tussendoor loopt, hoe weet je dan wie waarbij hoort? In dit artikel geef ik een beknopte verheldering.

Asjkenazisch en Sefardisch

Nederland heeft maar een kleine Joodse gemeenschap, dus zullen de meeste Nederlanders totaal onbekend zijn met de diverse stromingen die binnen het Jodendom bestaan. Laten we beginnen met de geografische achtergronden. De afgelopen 1000 jaar is het Joodse volk voor het grootste gedeelte gegroepeerd in twee categorieën: Asjkenazim en Sefardim.

Huidige Asjkenazim zijn van oorsprong Jiddisj sprekende Joden en afstammelingen van Jiddisj sprekende Joden uit Noord en Oost-Europa. Sefardim komen oorspronkelijk uit het Iberisch schiereiland (Spanje en Portugal) en de Arabische landen. Ook al zijn er verschillen in cultuur en taal, en zijn er nuances in de manier waarop deze groepen de Joodse gebruiken in acht nemen, de overeenkomsten tussen de twee groepen zijn veel sterker dan de verschillen. Een Sefardi uit Marokko en een Asjkenazi uit Amsterdam hebben een gemeenschappelijke basis in de gebedsdienst die voor 95 procent hetzelfde is, in het houden van de geboden, en natuurlijk in de Hebreeuwse taal.

Ongelovig, Liberaal of Orthodox?

Israëlische Joden variëren van zeer religieus tot seculier, maar toch zijn ze over het algemeen meer praktiserend dan Joden buiten Israël. Zelfs onder de niet-orthodoxen zijn bijvoorbeeld Amerikaanse Joden minder religieus in het naleven van hun Jodendom. Denk hierbij aan het aantal keren dat ze naar de synagoge gaan, geloof in G-d, en het percentage dat er thuis een koosjere keuken op na houdt of een Sederavond bijwoont.

Bijna tweederde van de Israëlische Joden zegt dat ze thuis koosjer houden, inclusief een derde van de seculiere Joden) vergeleken met ongeveer een kwart van alle Joodse Amerikanen. In de Verenigde Staten, dat ongeveer evenveel Joodse burgers heeft als Israël, is het 'Liberale Jodendom' (Reform) de grootste groepering (ongeveer 38 procent), gevolgd door 'Conservatief Jodendom' (ongeveer 33 procent) en Orthodox (ongeveer 22 procent).

Volgens een studie uit 2016 door het PEW Research Center identificeren maar heel weinig Joden in Israël zich met het conservatieve (twee procent) of liberale (drie procent) Jodendom, terwijl de helft zich identificeert met de orthodoxie; inclusief veel Joden die niet erg praktiserend zijn, maar toch het meest vertrouwd zijn met het orthodoxe Jodendom.

'Gelovige Joden' zullen we hier daarom voor het gemak onderverdelen in twee hoofdgroepen: ‘liberaal’ en ‘orthodox’. Het verschil tussen deze twee groeperingen komt met name neer op een fundamenteel verschil: is de Thora door G-d gegeven of niet?

Liberaal

In de niet-Joodse wereld begon de 'Verlichting’ in de 17e eeuw en bereikte haar hoogtepunt aan het einde van de 18e eeuw. De basisfilosofie hiervan was om los te breken van traditie en van dogmatisch geloof door alleen ideeën te accepteren die de test van de logica zouden doorstaan. Onder de Joden, waar het traditionalisme altijd een fundamenteel principe was geweest, kwam de ‘verlichting’ veel later. Het resultaat van deze ‘Joodse Verlichting’ (de voorloper van het ‘liberale Jodendom’) was een analyse van G-d’s geboden, en een selectieve toewijding om alleen dat te behouden wat zij als ‘logisch’ beschouwden.

Het liberale (of ‘reform’ – hervormd- in het Engels) Jodendom accepteert daarom een ‘kritische’ lezing van de Bijbel en Bijbels auteurschap. Zo geloven zij ook niet in het precies naleven van de geboden als een G-ddelijke opdracht. Ze houden daarentegen wel bepaalde Joodse waarden en ethiek, tradities en Joods cultureel leven. Over het algemeen zijn zij van mening dat de Thora een 'door G-d geinspireerde' gids is om je eigen leven en spiritualiteit in te delen.

Orthodox

Als orthodoxe-Joden geloven wij dat de hele Thora door G-d zelf aan Mozes is gegeven op de berg Sinaï. Deze omvat zowel de ‘geschreven Thora’ (de eerste vijf boeken van de Bijbel) als de ‘mondelinge Thora’, een mondelinge overlevering die de ‘geschreven Thora’ uitlegt. Omdat de Thora door G-d is gegeven geloven wij dat het de waarheid is, en intact en onveranderd naar ons is gekomen, dat G-d’s geboden voor altijd bindend zijn voor elke Jood, en dat G-d’s woord voor eeuwig onveranderd blijft.

Hervorming

Het is interessant om het verschil op te merken tussen de christelijke hervorming (1517–1648), die door Luther is gestart, en de Joodse hervormingsbeweging in de 18e eeuw. De Protestanten beweerden in opstand te komen tegen ‘vervalsingen’ van de Rooms-Katholieke kerk; ze wilden terugkeren naar wat volgens hen hun oorspronkelijke christelijke geloof in het nieuwe testament was.

De Joodse hervormers daarentegen probeerden niet om een ‘corrupte religie’ tot haar oorspronkelijke staat te herstellen. Integendeel, ze wilden juist het gangbare Jodendom veranderen en de Thora ‘verbeteren’. Om veranderingen te maken waarvan zij dachten dat het ‘verbeteringen’ waren met als doel de Jood van de ‘moderne tijd’ toe te staan zich aan te passen aan een nieuwe wereld.

Stromingen

Vaak krijg ik de vraag of ik 'chassidisch' of 'orthodox' ben? Is er een verschil? Om deze vraag meteen te beantwoorden: Het Chassidisme is een beweging binnen het orthodoxe Jodendom. Alle chassidische Joden zijn dus orthodox, maar niet alle orthodoxe Joden zijn chassidisch. Net zoals binnen het christendom, kent ook het orthodoxe Jodendom meerdere stromingen; het Chassidisme is hier slechts één van.

Om het heel eenvoudig samen te vatten zijn er binnen de orthodoxie twee hoofdstromingen en drie sub-stromingen. De twee hoofdstromingen zijn het 'charedische' en het 'modern-Orthodoxe' Jodendom. Het charedische Jodendom (beter bekend onder de minder politiek correcte naam ‘ultra-orthodox’) leeft volgens de meest traditionele navolging van de halacha (Joodse wet), de sub-stromingen hiervan zijn: chassidisch, litvisch (Litouws) en sefardisch.

Chassidisch

In de nasleep van de Chmielnicki-opstand (1648–1657) werden hele Joodse gemeenschappen in Polen verwoest. De zorg van elke Joodse ouder dat hun kinderen zouden opgroeien zonder goed Joods onderwijs, was nu vervangen door de alledaagse zorg voor dagelijks brood. Deze armoede ging samen met een spirituele crisis van ongekende proporties, veroorzaakt door een valse messias. Shabtai Tswi (1626-1676) slaagde erin om grote delen van het wereldjodendom te misleiden, wat resulteerde in grootschalige desillusie na zijn schaamteloze bekering tot de Islam in 1666.

Deze verschrikkelijke situatie bracht de gemiddelde Jood terug tot geestelijke armoede. Wanhopig werkend om zijn gezin van de minimale levensbehoeften te voorzien, kon de gewone Jood geen Talmoed leren. Thorastudie was een luxe geworden voor de rijken en gelukkigen. Ook al hadden de ‘simpele’ Joden geloof in G-d en vastberadenheid om de geboden te doen, misten ze de inspiratie en warmte van het Thora leren.

Omdat niemand hen kon leiden op een manier die zij konden begrijpen, werden deze gemiddelde Joden door de Thora-geleerden van hun tijd veracht als onwetend. In deze wanhopige, dringende behoefte aan warm en zorgzaam leiderschap werd, in de 18e eeuw, uiteindelijk voorzien door rabbijn Jisrael ben Eliezer (1698-1760), de Baal Sjem Tov (let. ‘meester van de goede naam’).

Deze simpele Joden die geen Thora konden leren, voelden zich vaak misplaatst. De Baal Sjem Tov ging hier tegenin door de waarde van elke Jood te benadrukken - zelfs zij die weinig tijd, of het vermogen helemaal niet hadden, om Thora te leren. In plaats daarvan legde hij de nadruk op simpel geloof in G-d, vurig gebed, blijdschap en zang. Deze ‘nieuwe’ stroming die de Baal Sjem Tov begon, werd ‘chassidoet’ (vroomheid) genoemd, de volgelingen hiervan ‘chassidim’ (vromen; enkelvoud: 'chasied'). Rabbijn Jisrael ben Eliezer werd de eerste ‘Chassidische Rebbe’; leider van de Chassidische beweging.

Tegenwoordig worden chassidische Joden beschouwd als de strengste en meest gesloten gemeenschap binnen het (ultra-)orthodoxe Jodendom. Chassidische Joden hebben een unieke manier van kleden. Dit maakt hen tot de stereotiepe Jood, waar ik eerder over schreef. Bijna alle chassidische Joden dragen lange jassen, zwarte hoeden en hebben peijos (pijpenkrullen).

Grote chassidische gemeenschappen zijn onder meer te vinden in Jeruzalem en Bnei Brak in Israël, Williamsburg, Boro Park en Monsey in de Verenigde Staten en London en Antwerpen in Europa. Om het nog ingewikkelder te maken, zijn er binnen het Chassidisme veel verschillende groeperingen, velen met een unieke kledingstijl en gebruiken afhangende van de regio waar ze oorspronkelijk vandaan komen.

Litouwse Joden

Met het ontstaan van het Chassidisme spleet het Europese Jodendom zich in twee groeperingen. De chassidim en een groepering die vandaag bekend staat als het litvische (Litouwse) Jodendom, vernoemd naar het land waar hun eerste leidingevende rabbijn woonde: de Gaon meVilna (genie van Vilnius), rabbijn Elijahoe ben Sjlomo Zalman (1720-1797). Dit is een andere groepering binnen het tegenwoordige orthodoxe Jodendom en worden, net als de chassidim, ook wel aangeduid als 'charedim'.

Deze beweging begon als reactie op het Chassidisme (omdat men aanvankelijk bang was dat dit weer een nieuwe vals-messiaanse beweging was). Vandaag worden alle asjkenazische ultra-orthodoxe Joden die geen chassidim zijn ‘litvak’ (Litouws) genoemd. Zij leggen, meer dan wat dan ook, de nadruk op Thorastudie. Velen van hen leren dan ook fulltime Thora. De belangrijkste centra van het litvische Jodendom zijn Bnei Brak en Jeruzalem in Israël, en Lakewood in New Jersey, New York. litvisch-Joodse mannen dragen meestal geen lange jassen zoals de chassidim. Zij dragen colberts en hoeden met een andere stijl.

Sefardische Joden

De sefardische ultra-orthodoxe Joden leren, en kleden zich, vaak op de manier van de Litouwse-Joden. Maar zij hebben hun eigen Thorageleerden die de halacha (Joodse wet) uitleggen volgens de Sefardische halachische autoriteiten, en die bekend zijn met hun eigen eeuwenoude tradities en gewoontes.

Modern Orthodox

Het modern orthodoxe Jodendom is een groepering binnen de orthodoxie die gelooft in het combineren van het orthodoxe Jodendom met de 'moderne' en niet-Joodse wereld. Men heeft een veel soepelere kijk op de Joodse wetgeving dan de ultra-orthodoxe stromingen en hebben daarom ook zowel een Joodse als een Seculiere opleiding. De meeste modern orthodoxe Joden hebben een fulltime baan in de seculiere wereld en leren Thora alleen 's nachts of in het weekend. In plaats van donkere kostuums en zwarte hoeden, dragen zij meestal gehaakte keppels, informele 'casual' kleding en is hun gezicht vaak gladgeschoren.

Vanuit Bijbelse tijden waren er altijd al verschillen binnen het Joodse volk. Maar ondanks al deze verschillen blijven wij natuurlijk altijd één volk, met één Vader in de Hemel, en met de Thora die ons allen verbindt. Deze eenheid is iets wat wij nooit mogen vergeten.