Antisemitisme is een op vooroordelen gebaseerd denkbeeld over Joden, dat zich kan uiten als haat tegen Joden. Om deze reden wordt ook wel van Jodenhaat gesproken. Vaak zijn deze vooroordelen te herleiden naar historisch gevormde vijandbeelden. In het geval van Joden gaat het daarbij veelal om een viertal hoofdcategorieën. De eerste hiervan is religieus geïnspireerd. Joden zouden afgoden aanbidden of de Messias hebben vermoord. Later kwam hier ook het islamitisch antisemitisme bij.

De tweede categorie is die van woekeraar. Dit vooroordeel werd met name groot nadat de Rooms-Katholieke Kerk in de middeleeuwen het verbod op leningen tegen rente begon te handhaven. Voor Joden gold dat religieuze verbod uiteraard niet, terwijl zij veel andere beroepen juist niet mochten uitoefenen, omdat hen de toegang tot gilden werd geweigerd. Dit versterkte het nog steeds levende vooroordeel dat Joden rijk en gierig zijn. De derde categorie is bloeddorstigheid. Ook dit ontstond in de middeleeuwen, toen monniken gebruikmaakten van het al bestaande beeld van ‘Jezusmoordenaars’ om Joden ervan te beschuldigen het bloed van christenkinderen te gebruiken in de matzes voor het Joodse Pesachfeest.

Tot slot is er het vooroordeel van Joden als infiltranten. Ten tijde van de pest werden Joden ervan beschuldigd het drinkwater te hebben vergiftigd om zo de christenen uit te roeien. Met de opkomst van het nationalisme kreeg dit vooroordeel een nieuwe dimensie. Joden deelden in veel landen niet de gezamenlijke taal of cultuur, wat leidde tot twijfel aan hun loyaliteit. In een steeds verder globaliserende wereld ontwikkelden deze beschuldigingen zich richting complotfantasieën als de ‘Protocollen van Zion’, waarin Joden ervan werden beschuldigd uit te zijn op wereldoverheersing.

Lange tijd was antisemitisme primair religieus van aard. Joden werden gezien als zondig, maar door middel van bekering nog te ‘redden’. Met de opkomst van het raciale denken in de negentiende eeuw werden eerdere vooroordelen echter ook aan Joden als ‘ras’ gekoppeld. In de rassenleer van het nationaalsocialisme werd dit ‘Joodse ras’ als minderwaardig gezien. Het leidde uiteindelijk tot de Holocaust, ook wel Sjoa, waarin bijna zes miljoen Joden industrieel werden uitgemoord.

Modern antisemitisme

Ook na de Tweede Wereldoorlog zijn eeuwenoude antisemitische vooroordelen blijven voortbestaan. Vanaf de jaren zestig begon het eerste historisch revisionisme, waarmee de omvang of überhaupt het bestaan van de Holocaust in twijfel werd getrokken als Joods complot. Tot op de dag van vandaag leeft nog altijd het vooroordeel dat Joden alleen op geld uit zijn en daar onder andere de Holocaust voor misbruiken. Ook oude complottheorieën over Joodse wereldoverheersing kregen in de persoon van George Soros of het World Economic Forum de afgelopen decennia een nieuw jasje.

Om antisemitisme beter te kunnen herkennen, definiëren en bestrijden, heeft de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA) een werkdefinitie opgesteld die mede door de EU is overgenomen. “Antisemitisme is een bepaald beeld van Joden dat zich kan uiten als haat tegen Joden. Retorische of fysieke uitingen van antisemitisme worden gericht tegen Joden of niet-Joden en/of hun bezittingen, tegen instellingen van de Joodse gemeenschap, en religieuze voorzieningen.”

Antisemitisme en Israël

Wereldwijd is er veel discussie over het onderscheid tussen antisemitisme en antizionisme. Volgens de definitie van het woordenboek zijn de begrippen duidelijk verschillend. Antisemitisme is gericht tegen het Joodse volk, terwijl antizionisme zich verzet tegen een Joodse staat in het Midden-Oosten. Kritiek gericht op het beleid van de staat Israël of het handelen van Israëli’s kan in beginsel niet worden gekwalificeerd als antisemitisme of antizionisme.

Hoewel het verschil hiermee in theorie duidelijk lijkt, blijkt er in de praktijk soms sprake te zijn van overlap. Zo worden Joodse burgers er soms van beschuldigd meer loyaal te zijn aan Israël, wordt hen het handelen van Israël collectief in de schoenen geschoven of worden oude mythes als het bloedsprookje op het hedendaagse Israël geprojecteerd. Kritiek op Israël gaat over in antisemitisme wanneer dit zich richt op individuen of groepen vanwege hun Jood-zijn of als het gebruikmaakt van klassieke antisemitisme vooroordelen.

Antisemitisme in Nederland

Wij van CIDI – Centrum Informatie en Documentatie Israël – brengen jaarlijks de Monitor Antisemitische Incidenten uit. Hierin worden alle antisemitische incidenten die bij ons binnenkomen elk kalenderjaar op consistente wijze gebundeld en gecategoriseerd. Daarbij wordt gebruikgemaakt van meldingen bij ons eigen CIDI Meldpunt Antisemitische Incidenten, publicaties in de media of berichtgeving die ons via andere kanalen bereikt. CIDI toetst hierbij onder meer of wordt voldaan aan de definitie van antisemitisme, of er geen sprake is van enkel Israëlkritiek en of onomstotelijk kan worden vastgesteld dat een antisemitisch motief een rol speelt.

In de Monitor 2023 werd een explosieve toename van het aantal antisemitische incidenten geconstateerd. Waar in 2022 nog 155 incidenten werden geregistreerd, waren dit er vorig jaar maar liefst 379. Daarmee constateerden we een toename van maar liefst 245 procent, een historisch dieptepunt in ons vijftigjarig bestaan. De 379 meldingen vormden slechts 25 procent van de ongeveer 1550 meldingen die in 2023 werden gedaan. De overige meldingen haalden de monitor niet omdat zij niet of slechts ten dele door het toetsingsproces kwamen. Ze laten echter wel zien dat het veiligheidsgevoel onder Joodse Nederlanders steeds verder afneemt.

De gruwelijke aanslag van Hamas op 7 oktober en daaropvolgende Gaza-oorlog vormden hierbij een katalysator. In oktober werd een stijging van ruim 800 procent ten opzichte van de jaren ervoor waargenomen. Het aantal incidenten tot aan oktober lag echter ook al bijna net zo hoog als het totaal van 2022. Ook los van deze gebeurtenissen was er in 2023 dus al een stijging in het aantal antisemitische incidenten te zien. Bovendien zet de trend uit het laatste kwartaal van 2023 zich dit jaar voort, waardoor verwacht wordt dat de cijfers voor 2024 nog zorgelijker uit zullen vallen.

Het is dus belangrijker dan ooit om grip op antisemitisme te krijgen, als we willen dat Nederland in de toekomst ook nog een prettig land blijft om te wonen, voor Joden én voor niet-Joden. Want, in tegenstelling tot wat mensen soms denken, is antisemitisme nooit een zaak van Joden alleen. Dit gaat ons allemaal aan. Laten we altijd de krachten blijven bundelen om ons te verzetten tegen de haat.

Meer informatie: www.cidi.nl en www.antisemitismetijdlijn.nl

Dit artikel komt uit de bijlage 'Antisemitisme' van de krant Israël Aktueel. U kunt zich gratis abonneren op onze krant of de bijlage afzonderlijk downloaden via de onderstaande knop.