We zijn aangenaam verrast als we binnenkomen. Door vrijwilligers worden we hartelijk ontvangen en wegwijs gemaakt. We beginnen met een film over het Joodse leven in Elburg.

Joodse gemeenschap in Elburg

Omstreeks 1700 ontstaat er in Elburg een kleine Joodse gemeenschap. Het zijn meest vluchtelingen uit Duitsland. Een eeuw later zijn er zo’n 55 Joodse mensen. In de loop van de 19^e eeuw zijn dat er 120, zo’n vijf procent van de bevolking van Elburg. Natuurlijk wil men ook als Joodse gemeente graag bij elkaar komen. Groot is dan ook de vreugde als in 1855 de synagoge feestelijk ingewijd kan worden. De Joodse broers Barend en Mozes Wolf hebben hun pakhuizen daarvoor ter beschikking gesteld. Op de sabbat komen ze bij elkaar om Gods Woord te bestuderen en de Psalmen te zingen.

Ze nemen volop deel aan het sociale leven in Elburg en hebben goede contacten met de rest van de inwoners van het stadje.

Tweede Wereldoorlog

In de grote zaal van het museum werden vroeger de diensten gehouden. Daar vertellen nu mensen uit Elburg over hun Joodse buren en bekenden. Daar komt het verleden tot leven. En ook wat er verloren gegaan is door de Tweede Wereldoorlog.

Het is de Joden uit Elburg niet goed vergaan. Slechts een van hen overleefde de oorlog; Anna Schapira. Als we de trap opgaan naar de vrouwengalerij, zien we een portret van haar, geschilderd door kunstenares Jip Wijngaarden. Ze kijkt je indringend aan. We staan er zwijgend naar te kijken. Zij heeft het wel overleefd, alle anderen niet.

Anna Schapira (1912-1997) werd onderwijzeres op de school waar ze zelf als kind gezeten heeft. Ze was heel populair bij de kinderen. Er was zelfs zoveel respect voor de Joodse juffrouw en de Joodse kinderen, dat de lessen van de zaterdagmorgen, de sabbat, verplaatst werden naar de vrije woensdagmiddag.

Maar niets kon de Joden uit Elburg redden. Allen werden ze weggevoerd. Ook Anna, maar zij overleefde concentratiekamp Bergen-Belsen. Ze keerde terug naar Elburg, maar ging uiteindelijk naar Israël om daar andere overlevenden te helpen met hun trauma’s.

Als we het portret van Anne gezien hebben, lopen we verder op de vrouwengalerij van de voormalige sjoel. In gedachten zie ik de Joodse vrouwen daar zitten, terwijl ze de dienst volgen. Heel gewone vrouwen, die voor hun gezin zorgen, die een manufacturenwinkeltje hebben, die hun boodschappen doen bij de koosjere slager. Vrouwen, zoals ik. Maar zij mochten niet leven. Zij moesten uitgeroeid worden, enkel en alleen omdat ze Joods waren. Het is niet te bevatten.

Het verleden komt tot leven

Op de vrouwengalerij komen ze weer tot leven. Ik kijk naar de voorwerpen die achtergebleven zijn. Een theeservies, een steelpan, een Bijbeltje. Ze hebben het allemaal gebruikt om eten te koken en thee te schenken. Een Bijbel om mee te nemen naar de sjoel. Ik voel me verbonden met al deze vrouwen. Ook al kan ik me niet voorstellen wat zij hebben moeten meemaken. Als we even later door het stadje lopen, zie ik hen in gedachten voor me. De familie Cohen, Steinhauer, De Hond. In dat huis woonden ze, daar was de koosjere slager, daar bevond zich de manufacturenwinkel.

Ik denk aan Klaartje de Hond, die op 6 oktober 1942 in Kamp Westerbork trouwde met Salomon Nathan West. Ik denk aan Heintje van Hamburg. Ze gaf haar planten nog even water voordat ze weggevoerd werd. ‘Tegen de tijd dat ze droog komen te staan, ben ik allang terug’, zei ze bij haar vertrek. Ze had geen idee wat haar te wachten stond.

De sjoel in Elburg

De sjoel heeft na de oorlog veel functies gekend en is sinds 2008 een museum. Als speciale expositie was er een aantal jaren geleden een overzicht van tweeduizend jaar antisemitisme, getiteld ‘Christendom en Antisemitisme’.

In die expositie gaat het over Joden en christenen in de eerste eeuwen, de Reformatie, visies op Joden in de 16^e en 18^e eeuw en christendom en modern antisemitisme. Het is ontstellend om te zien hoe in de loop der eeuwen de Joden hebben moeten lijden in de christelijke landen. Zoals de pogroms in Rusland, de gedwongen bekeringen tijdens de Spaanse inquisitie en de kruistochten. Tijdens de kruistochten werden eerst de Joden langs de Rijn opgezocht en vermoord. Met het van hen geroofde geld werden de kruistochten betaald.

Het past ons als kerk hierover diep berouw te tonen. De apostel Paulus roept ons op om de Joden tot jaloersheid te wekken (Rom.11:11). Hoe kunnen we dat in onze tijd doen? Misschien door van hen te houden als onze oudste broeder. Door in gebed naast hen te staan. Door te bidden voor de vrede van Jeruzalem. Die Bijbelse opdracht vinden we in Psalm 122:6. En om als het ware een arm om een Joodse broeder of zuster te slaan. Dan zal de Heere ons zegenen. Want wie Abraham zegent, wordt gezegend (Genesis 12:3)!

Op woensdag 5 oktober 2022 organiseert Marianne Glashouwer een excursie naar de synagoge in Elburg. Klik hier voor meer informatie/aanmelden!