Wat betekent Tikoen Olam?

Vrij vertaald betekent tikoen olam ‘de wereld herstellen’ en wordt door veel mensen in de mond genomen. Zelfs voormalig president Barack Obama en Hillary Clinton gebruikten de term om potentiële Amerikaanse Joodse kiezers voor zich te winnen. Maar het zijn niet alleen de rijken en machtigen die zich op Joodse spreekwoorden beroepen. Tikoen olam wordt tegenwoordig op grote schaal gebruikt door vaak goedbedoelende mensen die het als hun levensmissie zien om voor sociale rechtvaardigheid te pleiten. Sommige van deze pleidooien zijn echter niet goed bedoeld.

In sommige gevallen hebben deze mensen tikoen olam namelijk opgevat als een slogan om ‘het kwaad van apartheidsstaat Israël’ aan te vechten. De ironie van dit rijke oud-Hebreeuwse concept dat nooit iets met politiek te maken heeft gehad en dat nu gebruikt wordt om leugens over Israël te verspreiden, mag niet ontbreken.

Echte betekenis van Tikoen Olam

De werkelijke betekenis van tikoen olam is complex en wordt vaak verkeerd begrepen. De oorsprong van dit oeroude concept is niet een universeel iets dat overal waar men wil kan worden gekopieerd. Het is juist iets dat zich in de loop van honderden jaren heeft ontwikkeld en uitgebreid.

De eerste literaire vermelding van tikoen olam is te vinden in de Misjna, de enorme verzameling oude Joodse teksten, bewerkt door de Joodse Judah HaNasi voor de wereldwijde Joodse gemeenschap die rond de derde eeuw leefde. In deze context kan de uitdrukking tikoen olam het best vertaald worden als 'in het belang van de openbare orde'. Het wordt genoemd in een passage die betrekking heeft op sociale kwesties die zorgen voor extra bescherming van achtergestelden. Zo stond tikoen olam in de dagen van de Misjna voor het mogelijk maken van eerlijke voorwaarden met betrekking tot bijvoorbeeld echtscheidingen en het bevrijden van slaven.

Geboren uit lijden

Honderden jaren later ontwikkelde het gemeenschapsidee van tikoen olam zich tot een idee voor het individu. Dit concept werd geboren uit lijden. Toen het Joodse volk in de 15e eeuw uit Spanje werd verdreven door de verschrikkelijke vervolgingen van hun christelijke overheersers, vestigden sommige Joden zich in Safed om zich bij andere Joodse mensen te voegen die daar al eerder naartoe waren verhuisd.

Vandaag de dag is Safed een rustige en ‘magische’ stad, gelegen op de top van een berg in Galilea en beroemd om haar geplaveide straten, historische synagogen, kleurrijke kunstwerken en heerlijke berglucht. Maar Safed is vooral beroemd om de Kabbala, en het was de leer van de rabbijnen van Safed, die bekend werden als de Kabbalisten, die Safed niet alleen op de kaart zette, maar er ook voor zorgde dat het een van de vier heilige steden van het Jodendom werd.

Groot lijden leidt bij de meeste mensen tot vragen over de zin van het leven en bij de Kabbalisten was dat niet anders.  Uit verlies en kwelling ontstond het verlangen om vast te houden aan hun geloof in God die het beste met de mensen voorheeft. Daarom begonnen zij mystieke ideeën over lijden en genezing te ontwikkelen die bekend werden als tikoen olam.

Goddelijk licht herstellen

Volgens de Kabbalisten verwees tikoen olam naar een mystiek verslag van het begin van de wereld, waarin God Zichzelf verkleinde om ruimte te maken voor Zijn schepping. In de meest simplistische uitleg keerde het meeste licht terug naar God, maar een deel hechtte zich aan gebroken vaten. De Kabbalisten zeiden dat deze gebroken scherven het kwaad waren en ook de basis vormden voor de materiële wereld. Voor de Kabbalisten was het de taak van de mensheid om dit Goddelijke licht te herstellen. De mensheid kon de vastzittende vonken herstellen door religieuze en heilige handelingen.

Rabbijn Isaac ben Solomon Luria Ashkenazi, of 'Ha'Ari' zoals hij kortweg genoemd wordt, wordt beschouwd als de vader van deze Joodse mystiek. Vereerd en gerespecteerd door velen die zijn lessen hoorden, werd hij op achtjarige leeftijd beschouwd als een wonderkind. In Israël is de roem van de in Jeruzalem geboren rabbijn ook te danken aan de twee synagogen in Safed die naar hem vernoemd zijn.

Synagogen in Safed

Beide synagogen zijn beroemd vanwege hun rol tijdens de Onafhankelijkheidsoorlog van 1948 en de Arabische belegering van Safed. In een van deze gebouwen verwijderden Joodse verdedigers van de stad de Thorarollen en boorden kijkgaten in de muren waar ze ook doorheen konden schieten. De synagoge was alleen toegankelijk via loopgraven die uit de Joodse wijk kwamen. Het was daarom een uitstekende en effectieve verdediging tegen de Arabische indringers en zorgde er zo voor dat de stad in Joodse handen zou blijven.

In de andere synagoge, die vol zat met mensen, viel een bom op de binnenplaats en een stuk granaatscherf vloog in de zijkant van de preekstoel. Gelukkig raakte niemand gewond. Velen beweren zelfs vandaag de dag nog dat het niet alleen een wonder was dat er geen slachtoffers vielen, maar dat het hét grootste wonder was dat Safed ooit had gezien. Deze verhalen en hun wonderen verklaren de vele Israëlische bezoekers die de stad overspoelen tijdens weekenden en Joodse feesten.

De boeken over de Kabbala worden in het Jodendom als gevaarlijk beschouwd en alleen gelezen door een beperkt aantal geleerde mannen. Maar terwijl er binnen de Joodse gemeenschap met voorzichtigheid mee wordt omgegaan, heeft de Kabbala beroemde niet-Joodse amateurs aangetrokken die geen Hebreeuws of de originele tekst kunnen lezen, maar toch voorstanders zijn geworden van de Joodse mystiek. Beoefenaars als Madonna, Ashton Kutcher en zelfs de legendarische Britse voetballer David Beckham hebben het verboden en gevaarlijke juist populair en toegankelijk gemaakt.

Individueel en collectief

Door de Kabbalisten werd tikoen olam een individueel concept in plaats van een collectief zoals in de Misjna. In de moderne tijd werd tikoen olam weer verbreed. Al in de jaren 1950 begon het te verwijzen naar sociale actie. In de daaropvolgende decennia gebruikten veel Joodse liefdadigheidsinstellingen en organisaties de term om naar hun programma's te verwijzen. Hoewel het kabbalistische idee van individuele verantwoordelijkheid om 'de wereld te herstellen' door daden van goedheid bleef bestaan, werd tikoen olam geassocieerd met de gemeenschap en de individuen die ernaar streefden om het overheidsbeleid voor de sociaal zwakkeren te verbeteren.

Zo veranderde tikoen olam in de loop van 1800 jaar van een gemeenschapsbeleid in een individuele benadering en uiteindelijk in een mengeling van beide. Sindsdien is de betekenis ervan zo ingewikkeld geworden dat er in Israël zelfs een grap bestaat: "Hoe zeg je tikoen olam in het Hebreeuws?"

Bekijk ook eens deze uitzending met Otto de Bruijne over 'Tikoen Olam - een gebroken wereld helen':