Hoe ging Jozef als kersverse onderkoning hiermee om? Hoe moeten we het kat-en-muisspelletje van Jozef met zijn broers begrijpen? Waarom moet hij ze van spionage beschuldigen en van hot naar haar sturen? Was dit alleen maar wraak of eerder een correctie, zodat de broers van de zonde van de verkoop van Jozef bevrijd zouden worden? Mogen wij over het morele en religieuze wel en wee van anderen beslissen en daarnaar handelen? Deze vragen spelen niet alleen in Nederland, maar ook in Israël.

De Thora over Jozef

In Genesis 44: 1-9 lezen we:

“1) Hij (Jozef) gebood degene die over zijn huis ging: Vul de zakken van deze mannen (zijn broers) met voedsel, zoveel als ze kunnen dragen, en stop ieders geld boven in zijn zak.
2) En mijn beker, de zilveren beker, moet u boven in de zak van de jongste (Benjamin) leggen, samen met het geld voor zijn koren. Hij handelde in overeenstemming met de woorden van Jozef, die hij gesproken had.
3) 's Morgens, toen het licht werd, liet men de mannen gaan, hen en hun ezels.
4) Zij waren de stad uitgegaan en nog niet ver gekomen, toen Jozef tegen hem die over zijn huis ging, zei: Sta op en achtervolg die mannen. Als u ze ingehaald hebt, moet u tegen hen zeggen: Waarom hebt u kwaad voor goed vergolden?
5) Is dit niet de beker waaruit mijn heer drinkt en waarmee hij dingen met zekerheid kan waarnemen? U hebt slecht gehandeld met wat u gedaan hebt.
6) En hij haalde hen in en sprak deze woorden tot hen.
7) Zij zeiden tegen hem: Waarom spreekt mijn heer zulke woorden? Er is geen sprake van dat uw dienaren zoiets zouden doen!
8) Zie, het geld dat wij boven in onze zakken vonden, hebben wij uit het land Kanaän naar u teruggebracht! Waarom zouden wij dan zilver of goud stelen uit het huis van uw heer?
9) Degene van uw dienaren bij wie de beker gevonden wordt, moet sterven; bovendien zullen wij dan zelf slaven van mijn heer worden.”

De broer bij wie de beker van de onderkoning Jozef gevonden werd, was zijn enige echte broer Benjamin, de tweede zoon Rachel. Waarom liet Jozef het erop lijken dat juist Benjamin van diefstal van zijn beker beschuldigd werd?

Omgaan met verdriet

Jakob had vier vrouwen, twaalf zoons en een dochter, Dina. Bij Rachel kreeg Jakob twee zoons, Jozef en Benjamin. Tussen Jozef en de andere broers boterde het aanvankelijk niet. De broers verkochten Jozef naar Egypte. Hoewel hij – na twaalf jaar in de gevangenis – nu onderkoning van Egypte was geworden, had Jozef natuurlijk nog steeds enorm veel verdriet en moeite met de manier waarop zijn broers hem belaagd en verkocht hadden. Dit verwerkingsproces komt naar voren in de naamgeving van zijn twee zoons.

“Nog voor er een jaar van honger kwam, werden bij Jozef twee zonen geboren, die Asnath, de dochter van Potifera, een priester uit On, hem baarde. Jozef gaf de eerstgeborene de naam Manasse. Manasse betekent: hij die doet vergeten. Want, zei hij, G’d heeft mij al mijn moeite en heel mijn familie doen vergeten. De tweede gaf hij de naam Efraïm. Efraïm betekent: dubbel vruchtbaar. Want, zei hij, G’d heeft mij vruchtbaar doen worden in het land van mijn verdrukking.” (Gen. 41:51-52).

Bij de naamgeving van zijn tweede zoon Efraïm lijkt Jozef zich wat meer verzoend te hebben met zijn nieuwe woonplaats als allochtone heerser.

Vergeten

Bij de naam van zijn eerstgeborene was Jozef nog steeds bezig met het verleden. Maar waarom dankt hij G’d voor het vergeten van zijn vaders huis? Onbegrijpelijk! Zijn vader rouwde intens om hem. Zijn broers stonden doodsangsten uit, dat vader Jakob het complot tegen Jozef zou ontdekken. En hij zit daar hoog en droog op de Egyptische onderkoningstroon zijn familie te vergeten?

Dat hij zijn broers even kon missen, lijkt begrijpelijk. Ze wilden hem oorspronkelijk doden en hadden hem verkocht als slaaf. Maar zijn vader, die juist hem een speciale religieuze training en voorkeursbehandeling had gegeven, díe had hij nooit mogen vergeten. Waarom heeft Jozef niet even een boodschap gestuurd aan zijn treurende vader, via gezanten of post, om hem te vertellen dat hij tot onderkoning benoemd was? Zijn moeder, Rachel, was inmiddels overleden. Maar zijn vader Jakob had hij minimaal moeten vereren met een levensteken. Totaal onbegrijpelijk!

Eerbied voor ouders is een groot goed. Maar ontzag voor G’d staat nog hoger, omdat zowel kind als ouder het G’ddelijke in de wereld moeten eren. Jozef had een droom en Jakob was overtuigd van de waarheid van de profetische droominhoud. De Tora vertelt zelfs dat Jakob uitzag naar de vervulling van de droom. Het Jodendom hecht waarde aan dromen. Als men een enquête zou houden over het belang dat de moderne mens aan zijn dromen hecht, zullen velen ant­woorden dat dromen bedrog zijn.

In het Joodse denken bevat een droom vaak belangrijke boodschappen. De droom is een soort venster, waardoor men een kijkje kan nemen in een andere wereld, die voor het wakende bewustzijn onder normale omstandigheden niet toegankelijk is. Die andere wereld kan een hogere sfeer zijn en dan is de droominhoud profetisch van aard. Jozefs dromen waren profetisch van aard.

Een profeet heeft de verplichting zijn dromen te vertellen. Deze profetische openbaringen moet hij ook proberen te laten uitkomen. Wat had Jozef gedroomd? Dat de zon, de maan en de elf sterren voor hem zouden buigen. De zon was zijn vader, de maan was zijn pleegmoeder Bilha en de elf sterren waren zijn broers. Dit was geen gewone droom maar een ware profetie, en zoals iedere profetie een opdracht van G’d. Zijn hele familie zou voor hem buigen.

Geen kat-en-muis-spelletje?

Jozef speelde geen kat-en-muis-spelletje toen hij zijn broers van spionage beschuldigde en heen en weer liet reizen tussen zijn hof en hun vaders huis. Had Jozef direct verteld wie hij was, dan hadden ze nooit voor hem in het stof gebeten. Daarom heeft hij ook nooit iets laten horen aan Jakob. Zou Jozef bericht hebben dat hij carrière had gemaakt aan het hof van de farao, dan zou zijn profetie nooit zijn uitgekomen. In het beste geval had er een gezinshereniging plaatsgevonden: eind goed, al goed.

Als Jozef zich direct bekend zou hebben gemaakt aan zijn broers, had niemand ooit voor hem gebogen! Dáárom die verwijdering, voor even althans. Dáárom moest Jozef even wat minder emotioneel worden naar thuis toe en zijn vaders huis even ‘vergeten’. Jozef dankte G’d dat hij niet in een verlammende tweestrijd terechtkwam en het verbroken contact met zijn vaders huis psychisch aankon.

Openingsvraag beantwoord

Jozef vervreemdde zich van zijn broers om een reactie aan hen te ontlokken. Zij hadden hem 22 jaar eerder verkocht. Als zij nu zouden opkomen voor de andere zoon van hun tante Rachel, Benjamin, Jozefs echte broer, zou hun misdaad vergeven zijn. De broers doorstonden de test glansrijk. Met zijn opstelling heeft Jozef er voor gezorgd dat de zonde van de verkoop vergeven was. Mensen die op een hoog spiritueel niveau staan, hebben kennelijk het recht er voor te zorgen dat ook andere mensen G’d weer recht in de ogen kunnen kijken.

De openingsvraag is hiermee beantwoord. Natuurlijk mogen en moeten wij onze religieuze stem laten horen om de maatschappij te verbeteren. In het Hebreeuws noemen we dat ‘tikoen olam’, de verbetering van de wereld. Net zoals ieder ander in deze maatschappij hebben wij recht op onze eigen mening en kennen wij vrijheid van meningsuiting. Deze vrijheid wordt een plicht in een goddeloze omgeving.

Waarom lief Jozef het erop lijken dat juist Benjamin van diefstal van zijn beker beschuldigd werd? Als de overige broers voor Jozefs echte broer Benjamin zouden opkomen om hem te redden van de dood, zouden ze duidelijk gemaakt hebben dat ze ook een zoon van een andere moeder volledig hadden aanvaard en ze nooit meer zouden vervallen tot zoiets laags als de verkoop van een broer.

Maar de grote vraagt blijft waarom Jakob zo lang beroofd moest blijven van de liefde van zijn zoon Jozef. Ook hier geldt weer de oude regel dat G’d ons beloont en straft naar onze eigen daden. Jakob zelf was ook zeer lange tijd – 22 jaar, even lang als de scheiding van Jozef - weggeweest uit zijn ouderlijk huis. Hoewel Jakob zijn ouders Izak en Rebekka alleen had gelaten op hun uitdrukkelijke verzoek, werd dit toch enigszins laakbaar geacht.

Jakob werd in staat gesteld om daarvoor hier op aarde te boeten, zodat hij volledig onbezoedeld en ongehinderd door enige schuld de Olam haba, de toekomstige wereld, kon binnentreden. Zuiverheid van geest en intentie was het enige werkelijke belangrijke item in het leven van onze aartsvaders.