Rabbijn Evers: "Wat en wie herdenken we eigenlijk op 4 mei?"
Door Rabbijn mr. drs. R. Evers -
5 mei 2023
Op die ene dag in het jaar, op 4 mei, moeten we exclusief blijven stilstaan bij die onbeschrijfelijke catastrofe, die de mensheid heeft getroffen tijdens het nazi-schrikbewind. Alle andere dagen van het jaar kunnen we onze beste krachten geven om te ageren tegen alle andere, actuelere vormen van onrecht, geweld en vervolging.
Moeten we de Dodenherdenking op 4 mei veralgemeniseren en actualiseren? Tegenwoordig neigen veel sprekers er tijdens de officiële herdenkingstoespraken toe actuele oorlogen en hedendaagse vervolgingen centraal te stellen.
Helaas is daar zeker dringende en directe aanleiding voor. Ik wil andermans oorlogsleed en vervolgingstrauma’s niet bagatelliseren. Het blijft uitermate belangrijk om tegen het onrecht van nu op te komen. Acuut. En met alle middelen. De huidige oorlogen kunnen en moeten we – misschien wel ten koste van heel veel – met man en macht proberen te stoppen, omdat we weten hoeveel blijvende psychische schade de strijdende partijen oplopen.
Herinneringen vervagen
Maar hoe, wie en wat herdenken we eigenlijk op 4 mei? Het wordt steeds moeilijker zinnig inhoud te geven aan de Dodenherdenking. De herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust vervaagt. Veel jongeren weten nauwelijks meer wat er gebeurd is tijdens die vijf verschrikkelijke jaren tussen 1940-1945. Veel mensen denken inmiddels dat het fake news was of is. Complottheorieën doen de ronde. Door de afstand in de tijd en de stijgende twijfel wordt onze nationale herdenking steeds breder getrokken. De oorlogsgeneratie is aan het verdwijnen.
Toch wil ik een lans breken voor een specifieke herdenking, juist voor alles wat er gebeurd is tijdens die fanatieke, stelselmatige, fabrieksmatige vernietiging van mensen tijdens het nazibewind.
Bezoek aan Warschau
Ik word nu heel persoonlijk en emotioneel. We zijn de afgelopen dagen met een groep Europese rabbijnen in Warschau, de hoofdstad van Polen geweest. We herdachten, in aanloop van alle aanstaande herdenkingen, de opstand van Warschau. We bezochten de Joodse begraafplaats van Warschau, waar een ondergrondse schuilbunker was waar men in tijd van nood terecht kon. Duizenden gedode verzetsstrijders werden daar bij de ingang gedumpt om begraven te worden.
Getto van Warschau
We liepen door het gebied in het centrum van Warschau en het centrum van de opstand Mila 18, waar vroeger het getto was. Hier zaten eens een klein half miljoen Joden gevangen, waar normaal 100.000 mensen woonden. De ellende was onbeschrijflijk.
Omdat men uiteindelijk kennis kreeg van de vernietigingskampen in Polen, zoals Auschwitz, Maydanek en Treblinka, besloten de Joden een opstand te beginnen tegen de nazi’s. Dit ondanks ze nauwelijks wapens hadden en totaal ondervoed waren. In januari 1943 begon de gewapende opstand. De Nazi’s brandden alle huizen af en bombardeerden de Joodse wijk plat. Er is niets meer van over.
Kijkvenster in de gaskamers
We spraken een Poolse man die ons vertelde over de vernietigingskampen in de buurt. Van Treblinka is vrijwel niets meer over. Maar in Maydanek zijn de gaskamers nog duidelijk aanwezig. De man vertelde wat hij voelde toen hij door een kijkvenster keek, waardoor de nazibeulen naar binnen keken om te controleren hoe de Joden daar vergast werden en of het wel allemaal liep zoals de nazi’s dat gewenst hadden. Hij voelde een enorme woede in zich opkomen: “Als ik daar een nazi was tegengekomen, had ik hem met mijn eigen handen gewurgd”.
Agressie wekt woede en tegenagressie op en zo belanden we in een vicieuze cirkel van geweld, die we ten koste van alles moeten verbreken. Niettemin denk ik dat we op die ene dag in het jaar – in Nederland op 4 mei om 8 uur ‘s avonds – even exclusief moeten blijven stilstaan bij die onbeschrijfelijke catastrofe, die de mensheid heeft getroffen tijdens het nazi-schrikbewind. Alle andere dagen van het jaar kunnen we onze beste krachten geven om te ageren tegen alle andere, actuelere vormen van onrecht, geweld en vervolging.
Maar dat ene uurtje per jaar op 4 mei ’s avonds mogen we de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust niet afnemen. Het was qua geplande, fanatieke en bewuste genocide helaas een unicum in de geschiedenis. Dit kan men ons niet weigeren. Dan zou het onrecht worden waar niemand meer van wakker ligt, behalve de bevolkingsgroepen die het aan den lijve ondervonden hebben. En dat mogen we niet willen.