Verzetsmonument

De opstand in het getto van Warschau, dat begon op 19 april 1943 en duurde tot 16 mei, is altijd het voorbeeld waarnaar meestal wordt verwezen wanneer het gaat om fysiek verzet. In de stad Warschau staat een groot monument, wat ook een replica heeft in Yad Vashem- Israëls nationale Holocaustmuseum.

De ene kant van dit monument toont de opstand in het Warschau getto en de Joodse strijders rondom Mordechai Anielewicz, de leider van het verzet. Dit monument, dat kort na de oprichting van de staat Israël werd gemaakt, was bedoeld om de nieuwe soort Jood af te beelden: de strijder die zal vechten voor Joodse volk. Aan de andere kant van het monument is een afbeelding van de Joodse slachtoffers: allemaal duidelijk religieus, met een rabbijn die een Thora-rol vasthoudt en naar beneden kijkt. Daar stelt het monument de religieuze, ogenschijnlijk passieve Joden voor die als ‘schapen naar de slacht’ zouden zijn gegaan.

De boodschap lijkt hier te zijn dat religieuze Joden zich tevergeefs geestelijk probeerden te verzetten, terwijl de Joden die zich fysiek verzetten zogenaamd een grote stempel drukten op de geschiedenis van de Holocaust.

Zwakheid of kracht?

Helaas is dit een valse beeldvorming dat al heel lang wordt geloofd in de staat Israël en in de seculiere Joodse wereld in het algemeen. Maar ik geloof niet dat de religieuze Joden passief  waren. Zoals ik al eerder schreef, geloof ik dat hun heldhaftigheid en geestelijke kracht juist weerspiegeld werden in het feit dat hun beslissingen over hoe te reageren op de Sjoa, waren gebaseerd op een heel andere reeks ideeën en principes. Hun moed en heldhaftigheid kwamen tot uiting door, ondanks het gevaar en de angstaanjagende omstandigheden, vast te houden aan hun religieuze overtuigingen.

Er wordt vaak gesproken over het ‘geestelijke verzet’ van de orthodoxe Joden. Maar ik denk dat juist deze term eigenlijk een verkeerde benaming is. ‘Verzet’ houdt in dat er twee tegenstrijdige partijen zijn, waarbij de ene een eis stelt aan de andere, en de andere zich verzet tegen de vervulling hiervan. In het geval van de opstand in het Warschau getto, verwijst fysiek verzet naar Joden die zich verzetten tegen het oppakken en deportaties. Maar de orthodoxe Joden die hun Jodendom simpelweg beleefden, legden tefillin (gebedsriemen) om, baden in Auschwitz en richtten jesjiwa's op in de getto’s. Maar dit deden ze niet om zich zo tegen de nazi's te verzetten.

Hun uitvoeren van G-ds geboden was voor hen geen vorm van verzet. Religieuze Joden voerden deze geboden uit omdat zij zo het Jodendom beleefden. Dit was hun dienst aan G-d, hun manier van leven. Dit is wat zij altijd al zouden doen, ongeacht de omstandigheden. Orthodoxe Joden hebben altijd naar de Thora en hun Joodse identiteit gekeken voor begeleiding, ongeacht wat er om hen heen gebeurde.

Wiens perspectief?

Als orthodoxe Joden hebben we de neiging om de geschiedenis een beetje anders te bekijken dan onze niet-orthodoxe volksgenoten. Neem bijvoorbeeld Yad Vashem of welk ander Holocaustmuseum over de hele wereld. Allen richten zich bij het presenteren van de Holocaust vrijwel alleen op de dader als eindresultaat. Met andere woorden, de Joodse ervaring tijdens de Holocaust is een middel om een doel te bereiken: de dader en de vervolging die plaatsvond te presenteren en te ‘begrijpen’. Die musea bieden perspectieven die gebaseerd zijn op de daders. Hun belangrijkste boodschap is dan ook: ‘hoe voorkomen we dat dergelijke wreedheden in de toekomst plaatsvinden?’

Meer specifiek is de boodschap van Yad Vashem "Nooit meer!" - door mensen voor te lichten, zullen we dit nooit meer laten gebeuren. Evenzo veralgemeniseert bijvoorbeeld het Anne Frank Huis de boodschap door hedendaagse discriminatie en racisme aan te pakken. De boodschap: wees een activist en kom op tegen onrecht en intolerantie. Daarentegen kijkt het traditionele Jodendom anders tegen de Holocaust aan. Wij weten dat onze benarde situatie in onze huidige (geestelijke) ballingschap en in de diaspora is dat we vervolgd zullen worden. Er zullen altijd daders zijn die ons willen vernietigen. Zoals we nog maar twee weken geleden tijdens Pesach in de Hagadda lazen: “eela sjebechol dor ve’dor omdim aleenoe le’chaloteenoe” (Maar in elke generatie zal men tegen ons opstaan om ons te vernietigen).” Dat maakt nou eenmaal deel uit van ons erfgoed en onze traditie. "Maar de Heilige, Gezegend is Hij, zal ons uit hun hand redden".

Waar ligt de focus?

Natuurlijk begrijpen we dat daders moeten worden aangepakt, en dat we moeten doen wat we maar kunnen om ervoor te zorgen dat gerechtigheid wordt gediend. Maar als algemene regel ligt onze focus op de slachtoffer-ervaring, niet op de daders. We zien de dader slechts als een middel om de Joodse ervaring te begrijpen. Door te leren over het soort vervolging waarmee wij werden geconfronteerd, begrijpen we de ware kracht van een Jood. Wat voor soort veerkracht het vereiste om onder alle omstandigheden bijvoorbeeld elke dag alsnog tefillin te leggen.

Orthodoxe Joden hebben altijd naar de Thora en naar hun Joodse identiteit gekeken voor begeleiding, ongeacht wat er om hen heen gebeurde. De focus op het slachtoffer is altijd de Joodse traditionele visie geweest. Neem bijvoorbeeld Pesach. Tijdens de Seideravond bespreken we de Joodse reactie op de Egyptische ballingschap in alle details, terwijl we het maar amper over de Egyptenaren zelf hebben. Evenzo wordt er met betrekking tot Chanoeka heel weinig tijd besteed aan het analyseren van wat de Grieken deden. We zijn meer geïnteresseerd in hoe de Hasmoneërs reageerden op de vervolging van het Jodendom. Hetzelfde geldt voor Poerim. De waarheid is dat we niet veel weten over de Perzen. Maar we weten heel veel over de Joodse ervaring in de tijd van het Poeriemwonder, en hoe de Joden in Perzië reageerden op Hamans dreiging.

En dus nemen wij ook nu dezelfde benadering met betrekking tot de Sjoa. Bij het bestuderen van deze gruwelijke periode vragen we ons af: ‘hoe reageerden deze Joden en wat betekent dit voor ons? Wat is de boodschap hiervan voor ons?’ Dit is de traditioneel-Joodse manier om onze geschiedenis te bekijken. Laten we daarom proberen ons vandaag niet te concentreren op de dader, maar op hoe al die echte Joodse helden G-d nog steeds dienden ondanks alle omstandigheden.