Gezegende omstandigheden

Wie koosjer wil leven, heeft hier in Israël, naast het standaard Israëlische rabbinaat, een variatie van tientallen koosjere supervisies om uit te kiezen; waarvan slechts een handvol aan de normen van onze gemeenschap voldoen. Dit wil niet zeggen dat al die andere supervisies niet koosjer zijn. Het is alleen niet goed genoeg voor onze standaard van kasjroet (de Joodse spijswetten). Welke Jood had honderd jaar geleden de luxe om te kiezen uit vele tientallen verschillende koosjere supervisies?

Ik ken mensen die voor de oorlog in Europa hebben gewoond en elke dag voor het ochtendgebed een gat hakten in een bevroren rivier, om zich daarna ritueel onder te dompelen in het ijswater. Wanneer ik vandaag om hetzelfde doel naar het mikwa (ritueel bad) ga, heb ik de keuze tussen een bad met koud, lauw of heel warm water. Niet te vergeten de heerlijke douches die er ook beschikbaar zijn. Men leefde destijds hun Jodendom met zo’n zelfopoffering, dat het bijna moeilijk is om voor te stellen.

Vorige week had ik het over mijn eigen bakken van matzes in een matza-bakkerij. En hoewel het hard werken was, verbleekt het nog steeds in vergelijking met de zelfopoffering die Joden in het niet-zo-verre verleden opbrachten, alleen maar om matzes voor Pesach te hebben.

Helder denken

De Thora vermeldt dat de Israëlieten vastzaten tussen de wilde wateren van de Jam Soef (Rode Zee) en het bloeddorstige Egyptische leger dat uit was op wraak. Het volk had geen enkele verwachting om het onvermijdelijke bloedbad te overleven. Daarom keerden ze zich tot Mozes en vroegen hem: "Waarom heb je ons uit Egypte gehaald? Waren er niet genoeg graven [in Egypte], dat je ons naar de woestijn hebt gebracht om te sterven?” (Exodus 14:11).

Rabbijn Samson Rafael Hirsch (1808-1888) schreef hierover: "Er was scherpe ironie in hun woorden. Zelfs op het moment van angst en totale onoverkomelijke wanhoop, laat de Thora de positieve karaktereigenschap zien van de Joden, namelijk dat ze een goed humor kunnen behouden." Dit, zegt rabbijn Hirsch, is een teken van de kinderen van Jakob. Dat ze zelfs op het donkerste moment hun heldere denkvermogen en intellectuele capaciteiten kunnen behouden.

Concentratiekamp Vaihingen

Een van zo’n kind van Jakob was een man genaamd Moshe Perl, die tijdens de Tweede Wereldoorlog gevangen zat in concentratiekamp Vaihingen in Duitsland. De omstandigheden in dit kamp waren afschuwelijk. Joden die in dit kamp ‘woonden’ kwamen voornamelijk uit het getto van Radom in Polen. De onmenselijke omstandigheden en behandeling van de gevangenen leidden tot de hoogste sterftecijfers van alle nazi-concentratiekampen. Maar ondanks alles waren de Joden van dit kamp vastbesloten om de tradities van hun voorouders te behouden. In zijn boek "Inferno and Vengeance" vertelt Moshe Perl het verhaal van dit 'heldere denken' waar rabbijn Hirsh het over had.

De verborgen fabriek

“De mensen in het kamp zagen de dood voor hun ogen,” schrijft hij. “En toch waren ze niet bereid om chameets (zuurdesem) te eten op Pesach. Maar waar zouden we meel en aardappelen [voor de seder] kunnen krijgen en hoe zouden we matzes kunnen bakken?” Moshe Perl slaagde erin om zijn ‘heldere denkvermogen’ te gebruiken om een slimme oplossing te vinden: “Kort voor Pesach kwam een SS'ers mijn werkplaats binnen, waar ik borden verfde. Hij vroeg me om mikpunten te maken voor schietoefeningen. Op dat moment schoot er een idee door mijn hoofd: ik zou kunnen voorstellen om grote doelen te maken, met houten frames, en deze te bedekken met papieren zakken die in overvloed verkrijgbaar waren in het kampmagazijn. Ik beweerde dat ik hiervoor veel meel nodig had om lijm te maken. Met die lijm zou ik afbeeldingen van vijandelijke soldaten op de doelen te plakken. Dus zei ik dat ik vijf kilo nodig zou hebben. De nazi vond mijn idee zo goed dat hij me een briefje gaf met het verzoek voor tien kilo meel.”

De man die de leiding had over de keuken was een niet-Joodse Tsjechische politieke gevangene uit Praag, die meteen doorhad dat dit meel was voor het bakken van matzes. Maar in plaats van hen te verraden, herinnerde hij zich de Pesach Seders die hij voor de oorlog had meegemaakt met zijn Joodse vrienden van de universiteit. Daarom gaf hij Perl vijftien kilo meel. De Joden in Vaihingen gingen nu meteen aan het werk om de matzes in het geheim te bakken, hoewel ze wisten wat de gevolgen zouden zijn als de nazi’s erachter zouden komen.

Moshe Perl: “Vanuit het hele kamp hebben we houten balken weten te regelen. Ook vonden we een wiel waarmee we de matza konden perforeren. We begonnen met het kneden van het deeg en bakten de matzes in de oven van mijn werkplaats, waarvan we de deur en ramen hermetisch afgesloten hielden om de rook te verbergen”. Maar ondanks alle voorzorgsmaatregelen werden ze uiteindelijk ontdekt door de kapo's.

Verraden?

Kapo's waren Joodse gevangenen die voor de nazi’s werkten in ruil voor een betere status, macht en privileges... op voorwaarde dat ze aan de verwachtingen van hun SS-meesters voldeden. Dit leidde ertoe dat veel kapo's heel snel de reputatie kregen van wrede ‘toezichthouders’, die andere Joodse medegevangenen sloegen, mishandelden, en zelfs vermoordden. Tot op de dag van vandaag roept de term ‘kapo’ niets anders op dan gevoelens van verraad, woede en walging.

Moshe Perl en zijn vrienden wisten nu zeker dat alles over was. Maar tot hun grote verbazing, besloten de kapo’s echter om hen juist te helpen. “Het enige dat ze vroegen was om hen in gedachten te hebben tijdens onze Seder”, schreef Perl in zijn boek. Nadat de matzes gebakken waren, moesten ze nu een plek vinden om het verborgen te houden. Uiteindelijk verstopten ze het onder de dakpannen van Moshe Perls werkplaats.

Toen de eerste avond van Pesach aanbrak, slaagden twintig Joden erin om een ​​Seder te houden in Vaihingen, waar ze naast de matza ook aardappelen aten, zelfgemaakte wijn dronken (dat bestond uit water en suiker) en bepaalde delen van de Haggada ‘lazen’ die ze uit hun hoofd kenden.

Vlak voor de bevrijding van het kamp door de geallieerden, werden veel van deze gevangenen op een dodenmars naar Dachau gestuurd. Maar, hoewel de nazi's er misschien in geslaagd waren om veel Joodse levens in het kamp te vernietigen, slaagden ze er niet in hun Joodse ziel te vernietigen, of hun wil om de Pesach Seder te houden.